Tìm hiểu về mộ hợp chất Bá Hộ Quới Bình Dương

• BÙI KIM TUYẾN - Bảo tàng Bình Dương
• 25/07/2012

Mộ hợp chất - Theo giới khảo cổ học là dành riêng cho một loại hình mộ táng rất đặc thù và “phải theo trong tục lệ triều đình” của vua quan phong kiến Việt của vài thế kỷ.

Tục chôn cất bằng mộ hợp chất với một ước nguyện “giữ xác vĩnh hằng”, với một kỹ thuật kết cấu xây dựng ngoài quách kết gắn với kỹ thuật “ướp xác” trong quan, hướng tới một môi trường khử trùng tốt nhất cho “mồ yên, mả đẹp”.

Mộ hợp chất dùng chỉ lớp quánh vật liệu đúc huyệt bằng vôi - vôi sống, vôi tôi, vỏ nghêu sò hay san hô nghiền vụn, cát, chất kết dính như mật, mật đường, mật ong, nhựa dây tơ hồng, ô dước, giấy gió, than hoạt tính… để bao kín mui luyện quách ngoài, tạo nên bức tường thành kiên cố không thấm nước, nhằm “giữ xác” dài lâu, “bảo tồn vĩnh cửu” thi hài và tùy táng phẩm trong quan.

Mộ hợp chất được kiến tạo rất công phu, dầy công và tốn kém, quy mô rất đồ sộ… thường dành cho tầng lớp hoàng gia quý tộc, những người giàu có quyền sang vương giả…

Trên đất Bình Dương có mộ hợp chất song táng của Bá hộ Hạ Quang Quới. Đây là một ngôi mộ chung của vợ chồng thương gia, nằm trên ngọn đồi hướng về phía mặt sông Bình Dương. Nay thuộc khu vực Tỉnh ủy UBND tỉnh, có diện tích khoảng 70m2 (chu vi khoảng 115m) do nhà khảo cổ học Đỗ Đình Truật và Võ Sỹ Khải khai quật vào ngày 27-12-1985 đến ngày 13-1- 1986. Theo khẩu truyền, chủ nhân mộ là một thương gia tên Quới giàu có và hào hiệp được chúa Nguyễn phong cho chức Bá Hộ vì thường ủng hộ cho chính quyền địa phương thuở đương thời, cũng như cứu giúp cho nhiều dân cư trong vùng, chết đã 200 năm và có chôn theo 2 người nô bộc để có người phục dịch và hầu hạ khi về “thế giới bên kia”. Mặc dầu ông đã chết cách nay 200 năm nhưng tên tuổi của ông vẫn chưa thực sự nguôi quên trong lòng người dân bản xứ.

Mộ có cổng vòm xây bằng hợp chất cát, vôi, ô dước, mật đường, cao 2,5m, mỗi trụ cỡ 13x8cm, với bề mặt trang trí 2 câu đối cạnh 2 bình phong đắp nổi hình hạc vươn cao cổ dưới gốc cây. Ở bên ngoài, từ sườn dốc cách bờ móng mộ 1,65m. Từ cổng vào chân móng khu chính 4m, người thợ còn lót khít 7 khối đá ong. Mộ có cấu trúc bình đồ 3 phần ghép: quách 6x7m, sân bia 8,5x2,8m và tiền sảnh 8,5x4,6m, với tường bao quanh và ngăn cách nhau bằng gạch đinh, dày 0,8m, có 14 trụ sen xây bằng hợp chất đặt ở các góc và cột các cửa rộng 1,5m, một tấm bia lớn dựng trên bệ 2,56x0,7m chấn cửa ngăn sân tiền và sân giữa, trên tấm bia có một bài thơ chữ nho. Móng mộ đổ bằng hợp chất dài 8,5m. Bao bọc quách phía sau là bình phong tạo hình giống như tam cấp, với bia lớn đặt trên bệ dài 2,3m.

Quách có cấu tạo lạ - hình khối chữ nhật đúc bao hợp chất rất vững chắc, quy mô 3x2,8m, cao 2,6m. Trong lòng quách, cổ nhân đúc 2 khoang tạo khối chữ nhật rỗng, mỗi bên cỡ 2,35x0,95m, sâu 2,17 - 2,2m, mỗi khoang đều có 2 đường chỉ ở tâm 2 đầu để định vị lúc hạ quan, nhưng không phủ phần đáy huyệt bằng hợp chất mà gia cố nền phẳng bằng đất vàng nện chặt hoặc lớp cát mịn màu trắng và đặc biệt còn tạo thêm 2 hộc sâu vào lòng đất, ở thành trước của huyệt để đựng đồ tùy táng: hộc A có vành miệng gần như hình nhân bán thân rộng 22cm ở trên - 56cm ở dưới, thân cao 46cm, đường gấp khúc tạo vai 10cm và cổ 3cm, sâu 33cm hình cung quy mô 22 - 46x33x32cm, di vật gốm sứ thống kê theo bộ tam trong hộc này đều úp miệng xuống, hộc B thiết kế vòm hình cung quy mô rộng 51cm, cao 59cm, sâu 32cm, di vật gốm sứ thường đặt ngửa trên cùng mặt bằng. Sau khi phủ lớp tro dày 1cm, họ xếp một lớp gạch rồi đặt quan, sau đó lấp đầy các lớp cát mịn màu trắng, vàng, lẫn ít sỏi, than…

Trong huyệt song táng Bá hộ Hạ Quang Quới, quan tài được ghép bằng gỗ xẻ và chốt bằng đinh sắt, bị mối phá hỏng nhiều, rời các ván thành, nhưng còn nguyên nắp thiên khum tròn giống thân cây. Ở mộ A, nắp thiên cách mặt đất 1,83m, quy mô 1,95 (đầu) x 0,67 (chân), cao 0,3m có tấm ván gắn giữa khắc nhiều hoa văn và phủ bằng tấm phướn khi liệm đã bị hủy thành lớp đen. Đáy áo quan bằng có tô lớp vôi bên ngoài. Di hài mộ A, còn sọ, tóc đã tiêu, trán dô, răng đen, xương mục nát, xương chậu hẹp và thô mang đặc điểm nam. Cách thức mai táng đơn giản, chủ nhân khi liệm có mặc 2 áo nỉ xanh đậm và đỏ thẫm, dọc thân từ cổ đến gần chân còn 23 cúc mã não màu đỏ nhạt, 3 cúc chai màu trắng, 5 cúc bằng đồng. Đồ tùy táng gồm những di vật: mão có gắn biển mạ vàng đã bị nát vụn, 1 khuyên màu vàng bọc trong lớp vải đã mục, 1 di vật sắt hình móng ngựa, giấy sách, khung gỗ, đồ đồng có nồi, mâm, thau, siêu... đồ sứ có tô, tách, muỗng, bình trà, bình rượu...

Ở mộ B, tấm thiên cách mặt huyệt 1,62m, có quy mô 195 (đầu) x 0,5 (chân), được sơn đỏ, trang trí hoa văn mờ. Di hài mộ B có sọ mục nhưng còn tóc màu ngà đỏ, xương chậu rộng và ống xương nhỏ mang đặc điểm nữ và có 26 cúc áo màu đỏ nhạt và 2 cúc bằng đồng.

Đồ tùy táng đa số được đặt ngửa gồm có nồi đồng còn nguyên nắp, có ly, đĩa, tô, muỗng... bằng sứ, nồi bằng đất nung...

Những hiện vật thu được trong song mộ hợp chất Bá hộ Hạ Quang Quới rất đa dạng và là đồ dùng của “Thế giới bên này” được tang gia chôn theo chủ nhân ở “Thế giới bên kia”. Thể hiện một vị thế và tiềm lực của một Bá hộ thương gia “có tiếng” trên đất Bình Dương ngày xưa. Đồng thời mộ hợp chất là một bằng chứng cụ thể và sinh động nhất, là tiếng nói trực tiếp của dĩ vãng, là diện mạo quá khứ lịch sử văn hóa vật chất - tinh thần - tư duy cổ nhân, trên mảnh đất này.

Tất cả đều chứa đựng nhiều giá trị, nhiều thông tin khoa học để chúng ta nghiên cứu về khảo cổ học, về đời sống kinh tế - văn hóa - xã hội - tín ngưỡng của một thời kỳ.\

B.K.T

BÙI KIM TUYẾN

Bảo tàng Bình Dương

Tài liệu tham khảo:

- Hồ sơ hiện vật của mộ cổ Bá hộ Hạ Quang Quới - Bảo tàng Bình Dương.

- Bản văn bia trên mộ Bá hộ Quới ở Bình Dương - Võ Sĩ Khải - Viện KHXH  TP.HCM.

- Đôi nét về văn hóa tiền sử ở Bình Dương - Lê Xuân Diệm - Viện KHXH TP.HCM.

- Địa phương chí 1975.

- Những phát hiện về “văn hóa mộ táng” - Đỗ Đình Truật năm 1996.

- Nam bộ Đất và Người của tạp chí xưa và nay.

BÙI KIM TUYẾN - Bảo tàng Bình Dương